POLITIKA FINI NASIONAL TIMOR LESTE Parte Terseiro

POLITIKA FINI NASIONAL TIMOR LESTE

(Parte III ba intervensaun Politika Fini Nasional ou SoL MAP Nian)

Husi.

Remigio Laka Vieira

General Director FARMING STUDY GROUP (FSG)

Politika ou Disizaun/Kebijakan publiku kona ba dezenvolvimentu agrikultura lao dadaun. Ita hotu akumpanha iha media sira hotu. Hanesan kanpanha bo’ot ba ita nia produtu rasik. Ne’ebe lao nafatin iha tinan 13 nia laran tenik husi nasaun doadores ne’ebe durante ne’e suporta ba ita nia Ministerio Agrikultura E Peskas Timor Leste. Bele dehan katak iha esforsu barak no lao liu durante tinan 13 liu husi politika FbM (Fini ba Moris) ba Ministerio Agrikultura. Hakerek nain laespera katak durante tinan 13 ida ne’e Timor Leste nia produsaun sidauk bele garante ita nia necesidade basiku iha rai laran.

Liu husi akumpanhamentu ne’ebe iha hanesan hau nia artiklu ne’ebe fo intervensaun ba SoL katak, presija iha esforsu ne’ebe efektivu no efisien hodi bele dudu imagine ne’ebe diak no hetan rejultadu ida ke diak no diak liu tan. Tuir standart Minimu ita bele hakonu produsaun rai laran ho adekuadu. Ne’e objetivu ida ne’ebe presija atinji hodi lalika hetan importasaun ne’ebe iha ba bei-beik.

Intervensaun ida ne’e hakerek nain iha tinan 2005 hato’o ona ba ita nia governu rasik katak ita presija laboratorium oksitosin nian, Hodi bele hatene kona ba nutrisaun ne’ebe ita kria hanesan mos SoL kria durante ne’e. tan ne’e tuir lolos ita nia governu mos tau ona ba planu hodi bele liu husi entidade ou depertementu ida atu bele jere kona ba nutrisaun nia problema hirak ne’e. liu husi rekomendasaun ida ne’e Hakerek nain bainhira hala’o no inisia assesmentu ida ne’e iha 2004 to’o ohin. (bele le’e iha www.farmingstudygroup.blogspot.com). Liu husi dalan hirak ne’e katak ita presija iha publikasaun ida ne’ebe transparan ba ema hotu. Tanba komunidade Timor Leste Maioria depende liu ba nia rai. Tanba ne’e utilizasaun ida ne’e oinsa ita nia rai bele disidi tuir kontekstu Timor Leste nia hakarak laos tuir fali liu husi politika mos maluk seluk mak disidi no sira hakarak intervene hotu. Ne’e iha indikasaun buat balun falun an iha planu sira ne’e.

Bazea ba politika fini nasional ne’ebe lao, hakerek nain bele dehan iha nia pontu diak no ladun diak. Dahuluk hakerek nain hakarak hateten katak, politika fini ida ne’e estadar international ne’ebe diak duni. Maibe sei ita reflekata ba ita nia rai, hakerek nain hanoin katak ita ne’e nasaun soberanu. Hatudu katak ita bele disidi rasik ita nia potensialidade sira ne’e hotu intermus politika ou kebijakan ninian. Nunemos tuir target sira ne’ebe ita bele atinji hamutuk atu bele dehan nei-neik maibe konserteza hetan rezultadu ne’ebe progresivu hodi bele hetan objetivu diak liu tan.

Nunemos bele dudu ba Atu politika fini nasional ida ne’e fo korazen no fo dalan ba ita nia agriculture sira hodi bele halao fasil no bele akapta lalais. Atu nune ita nia komunidade bele halao ho lalais. Hanesan intermus tekniku mak ita presija maluk sira husi tasi balun maibe kona ba kebijakan nian ita rasik mak presija iha vontade atu bele jere tuir konseitu politika fini nasional ida ne’ebe ita kria hamutuk dadaun ne’e. Dala ida tan tuir Timor Leste nia disizaun ne’ebe refleta duni tuir ita nia kbi’it no necesidade. Tanba sei lae hananu ida ne’ebe uluk ita nia Cantor sira hananu ba hanesan ne’e “ Hau Hakarak Kaer Ba Fitun Maibe lolo liman lato’o. tanba hananu ida nee bele akontese tanba ita lahetene ita nia ema. Maibe ita hakarak obriga ne’e problema bo’ot ba ita nia rai. Tanba ne’e kria planu tuir ita nia kbi’it no dudu tuir ita nia necesidade. Ne’e mak importante.

Kona ba Politika Fini National ne’ebe kria dadaun ne’e hamutuk ho Multistocholder Working Group sira iha pontu balun diak duni hanesan oinsa bele dudu prosesu hodi bele atinji kualidade fini ne’ebe diak no hamutuk ho nia mekanismu sira hotu. Maibe ita mos iha hanoin kona ba oinsa bele atinji ita nia produsaun fini ne’ebe maksimu atu bele atinji produsaun ne’ebe diak no barak liu hodi bele rezulta objetivu komersializasaun nian.

Tanba iha politika fini ne’e mos hateten kona ba komersializasaun nian ne’e. tanba sei ita hanoin ona ba komersializasaun nian entaun ita presija hanoin duni kona ba kualidade fini no kualidade produsaun aihan ne’e. tanba fini ne’ebe kualidade ladiak sei hamosu mos produsaun ne’ebe at. Produsaun at signifika katak intermus tekstur mos at nomos nia aihan ne’e ita kria ne’e mos bele nia tesktur diak maibe kuandu ita consume bele provoka moras diabet ou moras seluk. Tanba ne’e hakerek nain rekomenda bei-beik ba ita nia orgaun kompetante hotu katak ita nia nasaun presija laboratoriun ba nutrisaun liu-liu ba produtu sira SoL kria ne’e.

Tanba aihan foun ne’e ita kria sei aban bairua bele provoka ita nia ema impoten hotu karik se mak atu responsabiliza. Tanba SoL kria ne’e hamutuk ho ita nia guvernu nufim kaer remute ne’e iha Ausie no tasi balun sira seluk. Ne’e sei kria problema ba ita. Diak ida ita presija ita nia laboratorium nasional ne’ebe bele foka liu ba nutrisaun ninian. Maibe reaidade agora dadaun ne’e SoL habelar Fini sira ne’e tanba deit nia tekstur ne’e bo’ot no lahanoin kona ba nia kandugan ou nia isi husi fini sira ne’ebe sira kria ne’e. hanesan batar cele no noi mutin ne’ebe dehan hetan cross breeding husi Filipina no Timor Leste ou bele mos husi fatin seluk.

Hakerek nain hanoin katak laos ladiak maibe, presija atu fo korazen no konfortabilidade kona ba nia komposisaun nutrisaun nian ne’e hodi bele maluk seluk iha sentidu ida ne’ebe bele consume ho diak tanba mundu global ne’e fini cele kinur ne’e iha indikasaun tanba batar ne’e midar tebes. Sei midar tebes sei provoka buat balun hanesan moras diabet ou moras sira seluk ne’ebe bele hamosu tan. Tanba ne’e mak presija kria no hatene informasaun ne’e ho detailu lai idepois mak habelar ou krian tan. Maibe ita nia Guvernu hakarak lao deit. ne’e hatudu situasaun ida ne’ebe ladun diak. Satan ita mehi hodi lori ba komersializasaun ninian. Sei komersializasaun ba rai liur entaun kriateria ida mak iha politika fini nasional maka presija iha label ne’ebe klaru detailus lolos.

Sei fini sira ne’e kontinua fahe mos sei hamate ita nia kreatividade sira seluk hodi bele atinji objetivu balun. tanba ita presija hatene sei aktividade hirak ne’e kontinua idepois mak ita ba teste iha laboratorium no hateten katak katak fini sira ne’ebe mak SoL kria ne’e provoka moras foun entaun ita kria iha tempu barak liu no kolen daruak ou liu tan. Nufim planu ida ne’e planeadu no gasta osan barak maibe labele rezulta buat ida. Entaun, ita nia rai ne’e hanesan deit sai fatin kelinci percobaan ba nasaun bo’ot rua iha ita nia sorin le’et.

Tanba ho razaun sira ne’e mak, hakerek nain hanoin katak ita nia Estadu de Direitu demokratiku ida ne’e presija kria planu ba problema ida ne’e. tanba ne’e hanesan votade ba disizaun politika ne’ebe diak. Atu nune bele kontrola ita nia aktividade sira ho diak no diak liu tan.

Reprezentante Sosiedade Sivil ne’ebe Involve Politika Fini Nasional