LABELE DEZENVOLVE AGRIKULTURA IRASIONAL!!!!

Agrikultura tenki prioridade nafatin!!!

Media Relasaun FSG  Siku Intervista LAKA hanesan Responsavel Geral FSG

Dili, 07.Marsu 2011

Saida mak ita hanoin kona ba dezenvolve Agrikultura iha Timor Leste?

Husi inisiu ami hanesan sosiedade sivil iha hanoin no lebra bei-beik ba publiku katak agrikultura tenki sai prioridade ba rai ida ne’e no ami ejije ba tinan hitu liu ona. Maibe guvernu no parte komponenti hotu mak lakoi rona.

Tanba saida?

Ami hanesan groupo ki’ik hamutuk ho sosiedade sivil, Guvernu RDTL, no parte hotu hatene katak maioria komun hotu iha rai pedasuk ida ne’e moris hanesan vida agrikultura ba nivel klasik ou maluk seluk bolu dehan subsistensia. Ne’e mak maioria. No tuir data ikus ne’ebe ami iha mak 85,74 % komun Timor Leste Moris hanesan vida agrikultura  ne’e la iklui capital dili. Tan ne’e mak ami hato’o bei-beik ba publiku sa mak honestu no sa mak maluk seluk uza ba vida bosok.

Entaun ita hatene guvernu durante ne’e bosok ?

Guvernu iha esforsu maibe lapermite no iha importansia husi maluk seluk hanesan ohin ita hatene kona ba PDD (pakote dezenvolvimentu desentralizasaun) ne’e. liu husi guvernu hateten katak projetu laiha kualidade sei la hetan pagamentu no guvernu ejije fali kona ba   kualidade PDD liu husi direitor AND hateten ba publiku. Iha parte ida ne’e deit indika katak guvernu laiha kuinesimentu ba nia ema rasik tanba ne’e mak implementasaun programa guvernu laiha kualidade nufim guvernu mak lahatene sukat kona ba komunidade nia matenek ne’e iha ne’ebe no nia kbi’it oinsa mak sira fo projetu. No bazea ba avaliasaun ruma mak fo no halao projetu PDD ne’e maibe tanba ita nia direitur hirak ne’e iha matenek avansadu ba parte diferente entaun sira generalize katak katak komunidade nia kbi’it mos hanesan no avansadu hotu kedas. Lahatene katak durante ne’e maioria komunidade barak mak hatene kaer aisuak no moris hanesan agriultura subsistensia. Ne’e mak ami konsidera targetu planu ne’e implementa sala tanba la halao lolos tuir komunidade nia matenek no nia kbi’it.

Entaun ita konsidera ne’e hanesan dezastre ka oinsa?

Hau bele dehan Los. Ne’e dezaster ba Estadu Timor Leste durante ne’e. liu-liu komunidade agriculture. Tanba sira ladauk prioridade. Ne’e mak ami durante ne’e senti no hatene.

Sei nune Guvernu sala halao sira nia knar?

Atu dehan sala, tuir ami nia hare ne’e sala duni. Tanba komunidade maioeria mak importante. Tanba ne’e ami liu husi FSG kodena estadu Viola Direitu baziku ema nian liu-liu iha seitor ekonomia, social, no kultura. Karik ami groupu ki’ik entaun ema mos latolera ami no la konsidera ida ne’e hanesan esforsu ida. Maibe ami iha hanoin nafatin hadi hato’o bei-beik ba orgaun komponenti hotu tanba ami hanoin katak ne’e ami nia direitu mos.tanba ne’e ami ejije hodi kria planu estadu ne’e labele sala. Tenki halao tuir buat diak hatuur aas natar nain sira iha baze no kria kondisaun ba sira ne’e mak ami hanoin.

Entaun ita hanoin kria kondisaun oinsa?

Kria kondisaun mak durante ne’e ami hato’o ba publiku liu husi orgaun relevante katak hanesan ita nia ministerio hirak ne’e ita iha edvaiser barak. karik sira hotu-hotu tuir lolos hatene ona. Saida mak ita presija halo. Maibe karik sira haluha ne’e mak ami durante ne’e fo korazen no rekomenda ba ita nia estadu ida ne’e hodi kria lei ida ba eksekusaun OGE liu-liu ba programa agrikultura ninian maksimu to’o 50% no minimu to’o 12% ou a’at liu 10% husi Total OGE kada tinan. Tanba ami hanoin presija kria lei ne’e hodi fo solusaun hanestu ba agrikultur. Ne’e mak importante no la’os kestaun projetu. Tanba tuir lolos kestaun publiku nian ne’e guvernu mak tenki halao implementasaun laos orgaun seluk. Ne’e mak ita nia konstituisaun RDTL haruka. Sei guvernu lakoi no hakarak sai patraun ne’e buat seluk fali ona.

Entaun lei oinsa ninian tanba ita nia lei mos barak los ona  entaun hanesan konstituisaun RDTL ka oinsa?

Hau bele hato’o katak hau rasik laos Expert ba lei saida de’it. Tanba hau nia istuda basiku laos istuda tuir lei. Maibe uluk ami istuda iha Universidade iha matrikula ida de`it ho kreditu tolu iha ami nia universidade nunemos amenta husi esperiensia iha sosiedade sivil no aktividade extra korikuler barak mak ami tuir entaun no to`o ohin. Entaun bele ou tuir ami ami komprende uituan katak ita nia lei iha RDTL ida ne’e iha estratifikasaun lei iha ha’at mak durante ne’e ejiste. Primeiru mak ita nia konstituisaun RDTL  Sigundu mak Lei, Datoluk mak dekretu Lei, no ikus liu mak regulamentu ministerial. Ne’e mak durante ne’e ejiste. Entaun liu husi konstituisaun RDTL ita presija tan Lei ne’e dala ida tan lei! Laos regulamento ministerial, laos dekretu lei maibe nivel altu liu antes konstituisaun RDTL. dala ida tan LEI ba eksekusaun OGE ba agricultures maioria nian no hanesan nesesidade basiku ema tenki han – hemu loron nian. tanba ita la han osan maibe agriculture nia esforsu no fo kondisaun maksimu mak ita bele halao no hadau kaer rasik kuda talin ne`e bele atinji. maibe ida ne’e mos sei karik ita nia estadu ne’e hakarak. Tanba ami lakoi guvernu ida tun no seluk sae fali ema hotu politiza nafatin programa agrikultura ba partidu ida ou partidu seluk. Tanba ne’e ba kestaun agrikultura ema hotu depende ba ida ne’e entaun ami laiha tolensia ba partidu sira hodi politiza programa agrikultura tuir prioridade hanehan prioridade sira seluk. Tanba ne’e ami konsidera durante ne’e no ba oin sei lakria lei ne’e ita sei dezenvolve agrikultura irasional. 

No tanba sa ita hanoin hanesan ne’e?

Diak, hau hakarak hateten deit katak ami FSG iha tinan hitu liu ona halao estudu focus deit ba prioridade agriokultura no agrikultores nia problema hirak ne’ebe sira infrenta iha ita nia rai pedasuk ida ne’e no hatudu katak ita presija kria kondisaun duni. No tau as Agrikultura hanesan formasaun fundamental ida ba moris lor-loron ninian. Ne’e mak ita hotu perkupa. Buat hirak ne’e ami halao tuir liu husi metodu barak, hanesan halao diskusaun hamutuk ho agrikultores, indetifika problema agrikultores, no peskiza hamutuk ho agrokultores, liu husi ne’e ami akapta buat barak no targetu durante ne’e ami halao tuir iha nivel aldeia sira iha ita nia rai ba trezi distritu hotu no halao aprosimasaun ba instituisoens sira nia peskizasaun tantu atu internasional no nasional sira to’o inklina hamutuk ho local sira ba durante ne’e ami halao tuir.  No to’o ohin ami iha reprezentante iha trezi distritu, no implementasaun programa iha dili, Lautem, Suai, Oekusse, Ermera no ami sei kontinua programa ne’e. no ami prefere ema hotu bele servisu hamutuk hatene limitasaun servisu hodi haklean programa idak-idak ninian.

Entaun FSG durante ne’e kolabora no hetan fundus husi ne’ebe?

Hau hakarak hato’o katak ami ne’e Non Government Organizasaun, entaun ami laos buka profit. Ne’e klaru ona. Maibe ami sempre servisu hamutuk ho maluk sira seluk uain hira iha vizasun hanesan. Hanesan se mak luta ba Direito Ekonomia, Social no kultura, luta mos ba transparansia publika no ikus liu hakarak kombate kiak. entaun ami sempre hamutuk hodi fahe informasaun. no rasional.

Entaun ita hanoin katak ida ne’e hanesan programa ida hodi hametin ba pas?

Hori uluk kedas ami FSG iha hanoin katak so ema hotu iha aktividade mak sei bele redus nia tempu hodi buka no dadalia ba malu. entaun liu husi dalan ne’e laiha konflitu tanba ema nia hanoin orienta ba nia aktividade baziku no sira seluk. Entaun ema laiha tempu hodi hanoin atu destroy pas nomos estabilidade. Ne’e deit. Tanba tuir ami nia hanoin katak dalan agrikultura mos bele hametin Pas. Tanba iha nasaun barak hatudu katak sei sira nia necesidade baziku kompletu ne’e ladun iha konflitu.no sira aumenta deit necesidade sekundaria nian deit. No labuka nia gostu rasik maibe buka saida mak sira presija. Laos haluha saida mak ita presija maibe buka tuir saida mak nia hakarak. Ne’e sala. Ijemplu ida sei hela besik malu iha metro sanulu deit, maibe hau tenki sae motor ou sae kareta ne’e larasional. Ou ita nia matan sidauk at maibe ita hakarak uza oklu matan at entaun sei istraga mos ita nia matan rasik no soe osan hodi sosa maibe istraga ita dala rua. Tanba ema nia hakarak ou gostu mak istraga pas. Laos ema nia presija mak istraga ita.

Published by Media FSG.

Marsu, 2011